Norma PN-72/H-84030 była polską normą techniczną dotyczącą stali stopowych konstrukcyjnych przeznaczonych do nawęglania, azotowania oraz ulepszania cieplnego. Została opublikowana 1 grudnia 1972 roku, a następnie wycofana 2 maja 1989 roku. Zastąpiono ją normami PN-H-84030-01:1989 do PN-H-84030-04:1989, które wprowadziły bardziej szczegółowe wymagania i podział stali w zależności od zastosowania.
Norma PN-89/H-84030 została wycofana i zastąpiona przez normy PN-EN z serii 10083 oraz 10084, które określają wymagania dla stali stopowych konstrukcyjnych.
- PN-89/H-84030-01: Zastąpiona przez PN-EN 10083-1+A1:1999.
- PN-89/H-84030-02: Zastąpiona przez PN-EN 10084:2002.
- PN-89/H-84030-03: Zastąpiona przez PN-EN 10085:2002.
- PN-89/H-84030-04: Zastąpiona przez PN-EN 10083-3:2007.
Norma PN-89/H-84030 jest ogólną normą dotyczącą stali konstrukcyjnych stopowych, obejmującą różne rodzaje stali przeznaczonych do różnych procesów obróbki cieplnej, takich jak nawęglanie, azotowanie czy ulepszanie cieplne. Z kolei PN-89/H-84030/04 jest szczegółowym arkuszem tej normy, skupiającym się konkretnie na stalach konstrukcyjnych stopowych przeznaczonych do ulepszania cieplnego. Oznacza to, że PN-89/H-84030/04 jest częścią składową szerszej normy PN-89/H-84030, zawierającą szczegółowe wytyczne dotyczące określonej grupy stali.
Przykładowo, stal 45HN jest klasyfikowana zgodnie z normą PN-89/H-84030/04 jako stal konstrukcyjna stopowa o średniej hartowności, przeznaczona do ulepszania cieplnego oraz hartowania powierzchniowego.
Podsumowując, PN-89/H-84030/04 nie jest tożsama z PN-89/H-84030, lecz stanowi jej integralną część, zawierającą szczegółowe informacje na temat stali do ulepszania cieplnego.
Norma PN-72/H-84030 określała wymagania dotyczące składu chemicznego, właściwości mechanicznych oraz warunków dostawy dla stali konstrukcyjnych o różnym przeznaczeniu. Stale te były wytapiane w piecach martenowskich, elektrycznych, w procesach tlenowych, elektrożużlowych lub rafinowane ciekłym żużlem syntetycznym, co miało na celu poprawę ich czystości i jednorodności. Norma obejmowała szeroki zakres wyrobów stalowych, w tym:
- Pręty walcowane i kute.
- Wlewki i półwyroby.
- Odkuwki.
- Blachy, taśmy, rury.
- Wyroby ciągnione na zimno.
Celem było dostarczenie materiałów o odpowiednich parametrach do różnych procesów obróbki cieplnej, takich jak hartowanie, odpuszczanie, nawęglanie i azotowanie.
Przykładowe gatunki stali według normy PN-72/H-84030:
- 17HGN – Stal chromowo-manganowo-niklowa stosowana do nawęglania. Charakteryzuje się wysoką wytrzymałością rdzenia i dobrą odpornością na ścieranie. Stosowana w produkcji kół zębatych, wałków i innych części maszyn narażonych na zmienne obciążenia.
- 25HM – Stal chromowo-molibdenowa przeznaczona do pracy przy podwyższonych temperaturach. Wykorzystywana w elementach turbin parowych, takich jak wirniki, wały i tarcze, pracujących w temperaturach do 550°C.
- 45HN – Stal chromowo-niklowa do ulepszania cieplnego, charakteryzująca się wysoką wytrzymałością, ciągliwością i odpornością na uderzenia oraz ścieranie. Stosowana na części maszyn, silników i pojazdów mechanicznych, które ze względu na swoje wymiary nie mogą być poddane nawęglaniu.
- 40HNMA – Stal chromowo-niklowo-molibdenowa o bardzo dobrych właściwościach wytrzymałościowych i dużej hartowności. Stosowana do ulepszania cieplnego na bardzo obciążone części maszyn narażone na uderzenia, skręcanie oraz drgania.
- 37HS – Stal chromowo-krzemowa o podwyższonej hartowności, przeznaczona do ulepszania cieplnego. Wykazuje odporność na ścieranie i nadaje się na części o dużych i zmiennych obciążeniach.
Wycofanie i zastąpienie
Norma PN-72/H-84030 została formalnie wycofana w 1989 roku i zastąpiona normami:
- PN-H-84030-01:1989 – Stale konstrukcyjne do ulepszania cieplnego.
- PN-H-84030-02:1989 – Stale konstrukcyjne do nawęglania.
- PN-H-84030-03:1989 – Stale konstrukcyjne do azotowania.
- PN-H-84030-04:1989 – Stale konstrukcyjne o szczególnych wymaganiach.
Współczesnym odpowiednikiem tej normy jest norma europejska PN-EN 10083-1+A1:1999, która ujednoliciła klasyfikację i wymagania techniczne dla stali stopowych w krajach Unii Europejskiej.
W wielu przypadkach starsze normy, takie jak PN-72/H-84030, były bardziej rygorystyczne pod względem parametrów technicznych i jakościowych niż ich nowsze odpowiedniki. Wynikało to z faktu, że starsze standardy kładły większy nacisk na trwałość, wytrzymałość i bezpieczeństwo materiałów, szczególnie w konstrukcjach obciążonych dynamicznie i w zastosowaniach przemysłowych o wysokich wymaganiach.
Nowsze normy, jak np. PN-EN 10083-1+A1:1999, często dostosowują wymagania do ujednoliconych standardów europejskich, co w praktyce może prowadzić do złagodzenia niektórych kryteriów, np. dotyczących minimalnej zawartości pierwiastków stopowych czy dokładności parametrów mechanicznych. Często wynika to z potrzeby ujednolicenia norm w różnych krajach, co nie zawsze oznacza podniesienie standardów jakości.
W przemyśle, zwłaszcza przy produkcji komponentów o krytycznym znaczeniu, takich jak wały napędowe, elementy zawieszenia czy części lotnicze, starsze normy bywają stosowane jako punkt odniesienia w wewnętrznych specyfikacjach zakładowych. Firmy mogą je przyjmować jako bardziej rygorystyczne wewnętrzne standardy, nawet jeśli oficjalnie zostały wycofane.